De eerste fase 3 studies met een vaccin tegen corona zijn bijna afgerond. Alle reden voor optimisme? Arts-microbioloog Marc Bonten beschrijft in een opiniestuk in NRC vijf factoren die dit optimisme kunnen temperen. 

De wereld snakt naar een effectief en veilig COVID-19 vaccin. In Buitenhof vertelde collega Marcel Levi, internist en CEO van zeventien Londense ziekenhuizen, dat positieve resultaten van twee vaccins (van AstraZeneca en Pfizer) snel bekendgemaakt zullen worden, waarna vaccinatie op grote schaal kan starten, en we ons normale leven weer snel terugkrijgen. Een andere collega, Marc Lipsitch, epidemioloog aan de Harvard Universiteit, omschreef hetzelfde scenario als “unparallelled luck”. Ik ken beiden en respecteer ze hogelijk, maar ze kunnen in dit geval niet allebei gelijk hebben. 

Het is niet eerder vertoond, maar amper tien maanden na de identificatie van SARS-CoV2 zijn de eerste fase drie studies met een vaccin bijna afgerond. Alle reden voor optimisme, en inmiddels lijkt niemand er nog rekening mee te houden dat de vaccins simpelweg niet werken. Maar er zijn – minimaal - vijf factoren die het optimisme kunnen temperen, zelfs als het resultaat van de eerste studies met gejuich ontvangen wordt. 

Ik heb begrepen dat de lopende studies zijn opgezet om zo snel mogelijk aan te tonen dat een vaccin de kans op infectie met minimaal 50% reduceert. Deelnemers krijgen een vaccin of placebo, en beide spuiten zijn niet van elkaar te onderscheiden. Alle deelnemers, meer dan twintigduizend per studie, worden gevolgd en bij klachten getest op COVID-19 totdat een vooraf bepaald aantal infecties is vastgesteld. Dan wordt de code verbroken en kan het aantal infecties in beide groepen geteld en het beschermend effect berekend worden. 

Maar, hoe blij mogen we zijn met een effectiviteit van net boven die 50%, zeg 55%? Die 55% is een schatting op basis van een (hele) grote steekproef. In werkelijkheid zal het dan niet exact 55% zijn, maar we mogen erop vertrouwen (met 95% zekerheid) dat de effectiviteit tussen de 35% en 75% ligt. Stel nou dat de werkelijke effectiviteit 40% is en we vaccineren iedereen in Nederland, dan hebben we waarschijnlijk nog steeds niet voldoende kudde-immuniteit om de ziekte helemaal te controleren. Want daarvoor denken we toch zeker vijftig tot zestig procent nodig te hebben. 

En wat voorkomen we? In beide studies zullen deelnemers met aangetoonde SARS-CoV2 infectie vooral milde symptomen hebben, simpelweg omdat de kans op ernstige ziekte per persoon gedurende de paar maanden dat de studie duurt erg klein is, en milde ziekte veel vaker voorkomt. De kans dat deze studies aantonen dat het vaccin ernstige infecties, ziekenhuisopnames of sterfte voorkomt is nagenoeg uitgesloten. 

En in welke mate gelden de bevindingen van deze studies voor de mensen die het hoogste risico op een ernstig beloop van COVID-19 hebben? Deelnemers aan de studies zijn geselecteerd op een redelijk goede gezondheid, en personen met ernstige co-morbiditeit waren uitgesloten van deelname. Ik verwacht een gemiddelde leeftijd van deelnemers van beneden de vijftig jaar, en slechts een klein deel zal hoog bejaard zijn. Hoe gezonder (en jonger) de deelnemers hoe groter de kans dat het vaccin effectief is, want voor bijna alle vaccins geldt dat effectiviteit afneemt met het vorderen van de leeftijd.  

Kortom, een vaccin met een effectiviteit van rond de 55% biedt niet de bescherming waarop we hopen. Toch zal een dergelijk vaccin omarmd worden, ook al staat een massale uitrol van zo’n vaccin toekomstig onderzoek van een mogelijk effectiever vaccin in de weg. En dan rest nog de vraag hoe lang bescherming door het vaccin aanhoudt, hoe snel het virus zich gaat aanpassen om aan het vaccin te ontsnappen en of er nog zeldzame bijwerkingen zichtbaar worden als er miljoenen mensen gevaccineerd zijn. 

Dat wordt nog een ingewikkelde puzzel in het kiezen wie als eerste voor een vaccin in aanmerking komt en net als eerder met mondkapjes, geneesmiddelen en testmaterialen, loert ook hier het gevaar van tekorten en internationaal getouwtrek. 

Marcel Levi leek zeer overtuigd, alsof hij stiekem al inzage had gehad in de studieresultaten. Dat lijkt me uitgesloten, omdat hij zelf ook deelnemer van één van de studies is. Ook Marc Lipsitch beschouwt vaccinatie als de enige manier om deze mondiale crisis definitief te beëindigen, maar hij ziet de eerste vaccins als eerste stappen in die richting, en nog lang niet als de oplossing. Ik hoop van harte dat Levi gelijk heeft, maar onderschat Lipsitch niet. 

Marc Bonten, arts-microbioloog